Endüstri 4.0 – Dijitalleşme Yol Haritası

Dijitalleşme – Endüstri 4.0 yol haritası oluşturmaya yönelik çalışmalara başlarken şu sorular aklımıza gelebilir: ‘Endüstri 3.0 ne anlama geliyordu ve hangi ihtiyaçlara cevap verdi?’, ‘Endüstri 4.0 hangi yeni ihtiyaçlardan doğdu?’.

Endüstri 3.0, yani üçüncü sanayi devriminde, elektronik sistemlerin kullanımı arttı. Algılayıcılardan alınan bilgiyi bir program çerçevesinde iş elemanlarına aktaran programlanabilir bir mantık devre altyapısı üzerine kurulu sistemler üretim süreçlerinde kullanıldı. Bu sayede üretimde insan gücünün aza indirilmesi ve üretimde otomasyon tanımlanmış oldu.

Daha az maliyetli üretim, minimum enerji kullanımı, az ısı üretimi, zaman kazanımı ve daha az kaynak kullanımı gibi motivasyonlarla tetiklenen Endüstri 4.0 sürecinde ise, sanayide dijital ve entegre teknolojilerin kullanımı ile yüksek hız ve güvenilirlikte çalışarak daha kaliteli ve müşteriye ihtiyacına göre çeşitli, az maliyetle ürün üretmek amaçlandı. Sanayide dijital teknolojilerin varlığı, şirketlere veya ülkelere küresel anlamda çok sayıda fırsat sunarken çözülmesi gereken yeni tehditleri de beraberinde getiriyor.

Şirketlerin iş yapış şekillerinin değişebileceğini anlaması, operasyon ekiplerinin de bunun farkına varmasını sağlaması ve süreçlerini yeniden inşa etmesi gerekiyor. Ayrıca, iş gücü açısından da yeni bir anlayış sunan Endüstri 4.0’a geçiş ile tam otomasyon ve akıllı fabrikalarda çoğu iş el değmeden yürütüleceği için beden gücü ile çalışanların, iş kapasite durumlarına göre dönüştürülecek işlerde göre alması, organizasyonel yapı değişiklikleri, eğitim gibi farklı alanlarda da değişim ihtiyacı oluşturacaktır.

Ortak Akıl Oluşturmak

Endüstri 4.0 – Dijital Dönüşüm yol haritası oluşturma sürecinde, ilk aşama olarak şirketlerde bu alanda çalışacak sorumlu kişiler arasında ortak akıl oluşturmak önemlidir. Bu doğrultuda, öncelikli olarak Türkiye için bu kapsamda hazırlanmış mevcut durum ve aksiyon noktalarını da içeren TC Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından hazırlanmış “İmalat Sanayinin Dijital Dönüşümü Raporu ve Yol Haritası” raporunu incelemek fayda sağlayacaktır. Bu rapor, ülkemiz için önümüzdeki 10 yılda imalat sanayi için dijital dönüşümün yol haritasını içermektedir. Kamuda ve özel sektörde kurumsal kaliteyi arttırmak adına, dijital dönüşümünü sağlamış bir Türkiye olma hedefi doğrultusunda hazırlanan bu rapordan gelecek yeni dönemin ayırt edici vasıflarından olan dijitalleşmeye ülke olarak önem verildiğini anlayabiliriz. Küresel düzeyde bilgi üreten ve bilgiyi katma değere dönüştüren bir güç haline getirebilmek adına hazırlanmış olan bu belge ve yol haritası bunun en somut kanıtıdır.

Rapor içeriği, genel hatlarıyla, imalat sanayinin dijital dönüşümü, ülke politikaları, Türkiye’nin mevcut durumu ve yol haritasından oluşmaktadır. Yol haritası oluşturulurken 6 ana bileşen vurgulanmıştır: İnsan, teknoloji, altyapı, tedarikçiler, kullanıcılar ve yönetişim. Bu bileşenler bazında alınması gereken aksiyonlar belirlenmiştir.

Şirket adına Endüstri 4.0 strateji ve yol haritası oluşturulurken çalışacak kişilerin farkındalık seviyesini artırmak, ortalama bir seviyeye getirmek kısa vadede daha geniş bir vizyonda şirketi konumlandırabilmeyi ve uzun vadede de şirket ihtiyaçları doğrultusunda dijitalleşme adına daha ileri seviyelere sağlıklı adımlarla gelmesini sağlayacaktır. Bu ortak akıl olarak bahsettiğim kavram, öncelikli olarak şirket üst yönetimi çevresinde oluşturulmalı ve beraberinde de aynı akılla, ilgili çalışma grubu desteklenmelidir.

Çalışma Grubu Oluşturmak

Şirketin uzun vadeli stratejileri ile de eşleşir şekilde hem ihtiyaçlara dönük hem de geleceği daha verimli, olumlu şekilde görebilmek ve şirketi geleceğe uygun şekilde taşıyabilmek adına, şirket içerisinde oluşturulacak ‘Endüstri 4.0 ve Endüstriyel Dijitalleşmeyi’ çalışma grubu / komitesi oluşturulmalıdır. Şirketin dönüşüm/gelişim yolculuğunda bu komite içerisinden çıkacak karar bulgu ve yapılacak çalışmaların büyük önem taşıdığı özellikle de üst yönetim tarafından bilinmeli, vurgulanmalı ve çalışmalar yakın takip edilmelidir.

Bu çalışma grubu içerisinde yer alacak kişiler hem genel iş süreçlerine ve kullanılan teknoloji ve altyapıya hâkim hem de gelecek vizyonu olan, takip eden ve bu sürece liderlik edebilecek yeteneklere sahip kişilerden oluşmalıdır. Süreçlerdeki ihtiyaçları analiz noktasında katkı sağlaması açısında Üretim, Planlama, Kalite gibi ana süreçlerin sorumluları çalışmalarda bulunmalıdır. Çoğunlukla teknolojik, yazılımsal, bilişime dayalı yetkinlikle geliştirilmesi ve analiz edilmesi gerektiği için de şirket AR-GE, Bilgi Teknolojileri gibi ekiplerden kişiler yer almalıdır.

Bu çalışma grubu içerisinde şirketin bu yolculuktaki mevcut durumunun analizini yapıp, hedefleri, stratejileri, yol haritalarını belirlemek ve gerekli eylem planlarını uygulamak üzere kısa ve uzun vadeli çalışma planları ortaya konacaktır. Çalışma komitesinin düzenli aralıklarla toplanması gerekmektedir. Kapsam olarak, Endüstri 4.0 ve Endüstriyel Dijitalleşme vizyonunu, yol haritası ve yapılması gereken faaliyetleri, çalışma prensiplerini ve organizasyonunu tartışmak üzere bir araya gelebilecek hem yetenek, kapasite hem de bilgi, motivasyona sahip bireylerden oluşmalıdır.

Proje Kapsam Çalışması ve Mevcut Durum Analizi

Dijital dönüşüm – Endüstri 4.0 yol haritası belirlenirken, ihtiyaçları çok disiplinli kurumsal mimari perspektifiyle tanımlayarak yeni teknolojiler ve yenilikçi yaklaşımları dikkate alarak ihtiyaç veya problemlere çözüm yolları üretilmeli ve öncelikler belirlenerek de planlama yapılmalıdır. Bu çalışmaların oluşturulması ve planlanması aşamasında mevcut durum analizi yapılması ilk ve en önemli yeri almaktadır. Şirketin ihtiyaçları doğrultusunda gerçekleştirilebilir ve sürdürülebilir bir dijital dönüşüm – Endüstri 4.0 vizyon ile sistematik bir mevcut durum analizi gerçekleştirilmelidir.

Endüstri 4.0 – Dijital dönüşüm yol haritasını oluştururken, şirket içerisinde gerçekleştirilen / gerçekleştirilmesi planlanan çalışmaların kapsamının belirlenmesi, bu kapsamın ne şekilde gerçekleştirileceğinin planlanması, yol haritalarının çıkartılması gibi çalışmalar bir takvimsel plan dâhilinde yürütülmelidir. Dönüşüm planının bir kapsam dâhilinde net olarak ortaya konması gerekmektedir. Kapsama dâhil olacak şirketin ürettiği ürünler, sağladığı hizmetler kapsamında çalışmalar yapan hizmet birimleri, incelemelerin yapılacağı eksenler ve çalışmalar sonunda teslim edilecek dijital gelişimin çıktıları belirlenerek çerçeve oluşturulmalıdır.

Mevcut durum analizi faaliyetlerinin bu anlamda yapılması sürecin ilerleyen aşamalarında iyi bir temel oluşturacaktır. Bu analiz çalışması da yine bir plan dâhilinde yapılmalı, gerekli zaman ve insan kaynağı da oluşturulacak ana plan doğrultusunda ayrıca planlanmalı ve gerçekçi olarak kapsam dâhilinde belirtilmelidir.

Mevcut durum analizi, şuan ilgili belirlenen performans parametrelerimize göre hangi aşamada olduğumuzun belirlendiği aşamadır. Gelecek zamana ve ihtiyaçlara dönük olarak amaç, hedef ve stratejiler geliştirilebilmesi ve aksiyon alınabilmesi için öncelikle, geçmişte bu alanda nelerin gerçekleştirildiği, nerelerde hedeflere ulaşılamadığı ve bunun nedenleri, mevcut durumda hangi kaynaklara sahip olunduğu ya da hangi yönlerinin gelişmeye açık olduğu ve dış faktörlerin değerlendirilmesi gerekir. Bu doğrultuda aşağıda verilen eksenlerin kapsama dâhil edilmiş olanları için şirket geneli için ve sağlanan hizmetlere yönelik olarak hizmet birimleri özelinde analiz yapılır: Mevzuat, stratejik plan, ürün/üretim/hizmet envanterleri, iş süreçleri, iç paydaşlar, dış paydaşlar ve mevcut BT (Bilişim Teknolojileri) altyapısı.

Mevcut durum analizi faaliyetleri sırasında, iş analiz tekniklerinden proje kapsamına uygun olanlar belirlenerek kullanılabilir. Örneğin, iş analiz tekniği olarak ihtiyaca bağlı olarak bunlar kullanılabilir: doküman analizi, beyin fırtınası, kapsam modelleme, fonksiyonel ayrıştırma, odak grup çalışmaları, mülakat veya karşılıklı süreç sahipleri ile görüşmeler, süreç modelleme, soru setleri oluşturma veya anket uygulama yöntemleri.

Ek olarak, iyi bir örnek çalışma olması adına, mevcut durumu ortaya koyma aşamasında örneklem olarak alabileceğimiz, Türkiye için oluşturulan ‘İmalat Sanayinin Dijital Dönüşümü Raporu ve Yol Haritası’ raporunun mevcut durum analiz çalışmalarından da faydalanılabilir. Bu raporda mevcut durum altı ana aks üzerinde değerlendirilmiş ve bu akslar üzerinde analiz çalışmaları yapılarak yol haritasını belirleyebilmek adına çalışılmıştır, bunlar: Teknoloji, İnsan Yetkinlik / Becerileri, Altyapı, Tedarikçiler, Kullanıcılar ve Yönetişim. Bu başlıklar genel itibariyle bir ülkeyi değerlendirmek için olduğu gibi bir şirket içinde farklı alt başlık ve analiz parametreleri uygulanarak değerlendirilebilir.

Ek olarak, dijitalleşme yolunda şirketin mevcut durumunu ortaya koymak üzere tasarlanmış çevrimiçi platformlar da bulunmaktadır. Bunlarda görece çok daha başarılı olduğu kullanım sıklığı ile tespit edilmiş bir uygulamayı paylaşmak isterim: Impuls. Impuls, bir “Endüstri 4.0 Hazırlık” çalışması, Alman Mühendislik Federasyonu (VDMA), Impuls vakfı ve RWTH Aachen Üniversitesi’nde IW Consult (Köln Ekonomik Araştırma Enstitüsü) ve Endüstriyel Yönetim Enstitüsü (FIR) tarafından ortak çalışma olarak ortaya çıktı. VDMA uzmanları ve bazı endüstri temsilcileri çalışmanın geliştirilmesinde danışmanlık hizmeti verdiler.

Impuls modeli kapsamında, altı boyut, Endüstri 4.0 olgunluk seviyesini ölçmek için kullanılıyor. Altı hazırlık seviyesinin her biri (0 ila 5), seviyeyi tamamlamak için yerine getirilmesi gereken asgari gereklilikleri içeriyor. Seviye 0, dışarıdan gelenler – Endüstri 4.0 faaliyetlerini planlamak veya uygulamak için hiçbir şey yapmayan veya çok az olan şirketler. Seviye 5, en iyi performans gösterenleri – tüm Endüstri 4.0 faaliyetlerini başarıyla uygulayan şirketleri tanımlar. Altı anahtar boyut şunlardır: Strateji ve organizasyon yapısı, akıllı fabrika, akıllı operasyonlar, akıllı ürünler, veri odaklı hizmetler ve personel yetkinlikleri.

Şirketler Endüstri 4.0 mevcut durumlarını, olgunluk seviyelerini belirlerken bu gibi araçları da etkin şekilde kullanabilirler.

Ortak Motivasyonun Belirlenmesi

Şirket Endüstri 4.0 yol haritası belirlemek üzere bir araya gelen çalışma grubu içerisinde oluşturulacak ortak motivasyon yapılacak işlerin verimliliğini arttıracak ve alınacak aksiyonların uygulamadaki sürdürülebilirliğini, uzun vadede gerçekleşecek değişimin daha sağlıklı yönetilmesini sağlayacaktır.

Değişim yönetimi konusunda bir lider çalışma olan 1960’larda Elisabeth Kubler-Ross tarafından geliştirilen değişim yönetimi modeli, organizasyon içerisindeki insanların değişim karşısındaki reaksiyonlarından anlaşılanlar yansıtılmıştır. Değişim sürecinde insanların kederin beş aşamasından geçtiği öne sürülüyor. Bu kapsamda öne sürülen değişim eğrisini aşağıda paylaşıyorum. Eğri ve onunla ilişkili duygular, değişikliğin duyurusu ve müteakip gelişmelerin, performansı nasıl etkilediğini tahmin etmek için kullanılabilir.

Değişim Eğrisi, bireysel veya takım değişimini yönetmek adına çok kullanışlı bir araçtır. Organizasyon içerinde hem organizasyonel değişim hem de çalışma ekibindeki bireylerin bu değişim eğrisinin neresinde olduğunu bilmek, nasıl ve ne zaman bilgi aktarmamız, besleme yapmamız gerektiğine, süreçlerde ne seviyede desteğe ihtiyaç olduğuna ve son değişiklikleri ne zaman gerçekleştireceğimize yardım edecektir. Optimum performans için, çalışma grubu ortak motivasyon unsurlarının net olması, özellikle üst yönetim tarafından olmak üzere kendi takım arkadaşları tarafından da desteklendiğinin anlaşıldığının bilinmesi gerekmektedir. Bu tutum bir savunma şekli oluşturacak ve Aşama 3 seviyesine geçene kadar süreç adaptasyonu ve değişime inancı olumlu şekilde etkilenecektir.

Çalışma grubu içerisindeki her bireyin uzun vadede değişim-dönüşüm yaratılacak bu süreçte ortak motivasyon unsurları ile beslenmeleri ayrıca önem taşımaktadır. Başta teknoloji olmak üzere küresel değişimlerin şirketlerin ve ülkelerin ekonomisine etkisini her geçen gün artarak hissettiğimiz yeni sanayi devrimine hazırlık sürecinde çalışma grubu içerisinde ortak motivasyon sağlanmalıdır. Bir taraftan işletmenin dijital dönüşümünü hızlandırmak, diğer taraftan dijital teknolojilerin takibini ve geliştirilmesindeki sürdürülebilirliğini sağlamak adına kurulacak çalışma grubunda ortak ve yüksek motivasyon bulunması sağlanmalıdır.

Dönüşüm Stratejinin Belirlenmesi ve Yol Haritasının Oluşturulması

Doğru yol haritası oluşturmak öncelikle şirketlerde üst düzey yöneticiler başta olmak üzere bu sürece liderlik edecek kişiler veya çalışma gruplarının dijital dönüşümü – Endüstri 4.0 mantığını iyi anlaması iyi bir farkındalık ile işe başlamaları gerekiyor. Dijital dönüşüm, teknoloji dönüşümü ya da süreçleri dijitalleştirmek anlamına gelmiyor. Dijital dönüşüm teknolojinin yardımını alarak yapılan işin belirlenen parametrelerde iyi yönde dönüşümüdür. Operasyon odaklı olarak düşünmek yerine -daha çok Endüstri 4.0 çıkış sebeplerini de düşününce- müşteri odaklı düşünmek bu anlamda fark yaratacak ve değer katacaktır. Müşteri deneyimi ve istekleri bu noktada esas alınmalıdır. Daha çeşitli ürünler üretmek ve daha az maliyetli işlemlerle üretmekle sürekli olarak daha iyi müşteri deneyimi hedeflenmektedir. Bu hedef doğrultusunda hız, verimlilik ve esneklik de Endüstri 4.0’ın en temel belirlenmiş performans ölçütüdür.

Dijital dönüşüm stratejileri oluşturulurken, bu dönüşümü yaşaması planlanan kurumun mevcut durumunu iyi anlaması ve kendi ihtiyaçlarına veya gelecekte varmak istediği noktaya hizmet edebilecek şekilde alternatif çözümleri iyi değerlendirilmesi gerekmektedir.

Bu anlamda, yazımın daha önceki kısımlarında konu edindiğim Endüstri 4.0 olgunluk seviyesi ölçüm araçlarının kullanımı ile ortaya çıkacak gelişim alanları üzerinde ilerlemek ve pozitif etki seviyesine göre bu gelişimlerin tamamlanması önceliklendirilmelidir. Impuls model daha önce örnek araç olarak paylaşmıştım, bu modele göre kurumun gelişim aksları 6 ana boyutta oluşacaktır, aşağıdaki görselde görebilirsiniz.

Bu modelde göründüğü gibi firmalar da Endüstri 4.0 olgunluğu için belirlenen temel veya kendilerine özgü odak ana kıstaslar belirlemeli ve kendi mevcut durumlarını bu kıstaslara göre değerlendirmelidir. Bu sayede kendi gelişim yol haritalarını çıkarmış olacaklardır. Bu gelişim yol haritasındaki her bir madde firmanın bu dönüşümdeki eylem planını oluşturacaktır.

Bu gibi bir model uyguladığımızda karşımıza çıkacak gelişim yol haritasında ana ve alt başlıklar aşağıda belirttiğim şekilde olacaktır.

• Strateji ve Organizasyon Yapısı
  • Endüstri 4.0 stratejilerinin varlığı ve uygulanabilirliği
  • Bir gösterge sistemi aracılığıyla stratejinin işlevselleştirilmesi ve gözden geçirilmesi
  • Endüstri 4.0 ile ilgili yatırım faaliyeti
  • Teknoloji ve yenilik yönetimi kullanımı
• Akıllı Fabrika
  • Dijital modelleme
  • Ekipman altyapısı
  • Veri altyapısının kullanımı
  • Bilgi teknolojileri altyapısı
• Akıllı Operasyonlar
  • Bilgi paylaşımı
  • Bulut kullanımı
  • Bilgi teknolojileri güvenliği
  • Otonom süreçler
• Akıllı Ürünler
  • Akıllı ürün alanında hazırlık, ürünlerin üretiminde ICT araçları (RFID, sensör teknolojileri, haberleşme arayüzleri vb) kullanımı ile alakalıdır. Bu araçların işlevlerine ve kullanım aşamasından elde edilen verilerin ne ölçüde analiz edildiğine bakılarak belirlenir.
• Veri Bazlı Hizmetler
  • Veriye dayalı hizmetlerin kullanılabilirliği
  • Veriye dayalı hizmetlerden elde edilen gelirlerin payı
  • Kullanılan verilerin paylaşımı
• Personel Yetkinlikleri
  • Çeşitli alanlarda çalışan personellerin becerileri
  • Şirketin yeni beceri kümeleri edinme çabaları

Son olarak, dönüşüm/dijital gelişim stratejisi ve buna yol haritası oluştururken Tübitak Yazılım Teknolojileri Araştırma Enstitüsü tarafından yayınlanan Dijital Politika Raporu Geliştirme 2016 – 2019 raporundan faydalanmakta yarar var. Bu rapora göre özel şirket veya kamu işletmeleri dâhilinde oluşturulması planlanan bir dijital dönüşüm planında, stratejiler ve bunlara bağlı eylem planları beş ana özellik taşımalıdır. Bu özellikler şunlardır: Entegre, teknolojik, katılımcı, inovatif, nitelikli. Oluşturulan yol haritasındaki her bir eylemin bu özellikleri taşıyıp taşımadığının kontrolü sağlanmalı ve etkinliğini arttırmak için sağlamayan planlar bu gözle yeniden değerlendirilerek revize edilmelidir.

Hazırladığı gelişim yol haritası ve eylem planı sayesinde firma, kendi ihtiyaç ve beklentilerine, uygulanabilirlik seviyesine göre kısa ve uzun vadeli dijital dönüşüm stratejilerini oluşturmuş olacaktır. Bu eylem planları şirketin dijital dönüşüm stratejilerini besleyecektir, bu sebeple bu stratejilerin şirketin uzun vadeli ana stratejileri ile uyumlu ve birbirini destekler nitelikte olması beklenmektedir.

Nurşen Yılmaz Erginsoy